Jak wynika z odkryć archeologicznych, teren dzisiejszej Oliwy zamieszkany był już dwa i pół tysiąca lat temu przez ludność kultury wschodniopomorskiej, grzebiącej spalone zwłoki swych zmarłych w grobach skrzynkowych. Historia opierająca się na źródłach pisanych zna Oliwę od 1186 r., w którym książę pomorski Sambor I in loco, qui Olyua dicitur (w miejscu które nazywa się Oliwa) osadził konwent cystersów sprowadzonych przezeń z Kołbacza na Pomorzu Zachodnim. Nazwa Oliwa wywodzi się od Potoku Oliwskiego, który pierwotnie nosił – być może – miano Oława.
Opactwo cysterskie i powstała przy nim osada służebna usadowił się opodal stromego wzgórza wysokości 101 m, tuż przy wejściu prowadzącym z rozległej nadmorskiej równiny do zespołu pięciu dolin, nad wypływającym stamtąd Potokiem Oliwskim. Poklasztorny zespół budynków i powstała mniej więcej do I wojny światowej w jego sąsiedztwie osada tworzą tzw. starą Oliwę. Skupia ona w swych granicach liczne zabytki sakralne i świeckie, mieszkalne i gospodarcze o dużej na ogół wartości historycznej i architektonicznej. W obiektach sakralnych zgromadzono w ciągu minionych 500 lat wiele cennych dzieł sztuki i pamiątek polskości, m. in. portrety królów polskich, godła Polski, herby. Wokół starej Oliwy, głównie od strony morza, powstały po ostatniej wojnie nowe osiedla mieszkaniowe, wzniesione na gruntach takich starych osad jak Przymorze, Żabianka, Czerwony Dwór, a także inne. W tych zespołach spotyka się bądź wysokościowca, bądź blokowiska, w tym olbrzymie, kilkusetmetrowej długości „szafy” oraz na Przymorzu „falowce”, kuriozalne twory, jeśli nie monstra współczesnej architektury. Turyści, mając dość przykładów tego rodzaju budownictwa na terenie całego kraju rzadko zatrzymują się w wymienionych osiedlach i spieszą do Starej Oliwy, gdzie cieszą oczy widokiem kształtnych will przy takich ulicach, jak Obrońców Westerplatte i sąsiednie, a przede wszystkim budynków poklasztornych czy dworków przy ul. Polanki.
Kościół i klasztor oliwski w oczach mieszkańców Pomorza opromienione są nimbem sławy jako nekropolia książąt – Subiesława, Sambora, Świętopełków, Mszczujów, władców ziem gdańskich tutaj znajdujących wieczysty spoczynek. Zarówno Pomorzanie, jak i przybysze z głębi kraju wiedzą, że w kościele bywali królowie polscy i pod jego sklepieniami brali udział w modłach i słuchali słowa bożego. Wszystkich także przyciąga piękno architektury, pamiętającej fragmentami może nawet XII, a na pewno pocz. XIII w. Oczy zwiedzających przyciąga piękno cennego artystycznie wyposażenia, a mnogość polskich pamiątek pozwala myśleć o oliwskiej świątyni – jako o Wawelu pomorskim.
Źródłem bogatych przeżyć estetycznych jest dla miłośników przyrody wspaniały park poopacki. Stanowi on przepiękne tło i oprawę zespołu pocysterskiego, odwiedzanego co roku przez około półtora miliona turystów.
Katedra Oliwska
W grudniu 1926 r. kościół pocysterski w Oliwie podniesiony został do godności katedralnego diecezji gdańskiej. Wygląd zewnętrzny tej świątyni jest nad wyraz skromny. Dwie ośmioboczne, nieotynkowane wieżyczki, nakryte wysmukłymi hełmami 15 – metrowej wysokości (zrekonstruowane w 1971 r.) flankują wysoką ścianę wysokości 45 m. Urozmaica ją w przyziemiu przyniszczony czasem barokowy portal z 1688 r., a rokokowe woluty z 1771 r. i złocisty krzyż wieńczą fasadę. Wejście do świątyni osłania od wewnątrz drewniana rokokowa obudowa z 2 poł. XVIII w.
Uformowane według programu architektonicznego kościołów cysterskich wnętrze jest dziełem kilku stuleci. Początek budowy sięga około 1200 r., później w 1350 r., a zasklepiono w 1582 r. Z 1600 r. pochodzi kaplica Mariacka, oddzielona od kościoła wspaniałą kratą z 1599 r. oddana na potrzeby Seminarium Biskupickiego. O kilkanaście lat późniejsza jest kaplica Chrzcielna przy północnej nawie, a z 1909 r. pochodzi północna kruchta.
Kościół jest trójnawową bazyliką z transportem i nawą obiegową, czyli ambitem okrążającym z trzech stron prezbiterium. Jego długość wynosi 107 m, długość wnętrza 97,6 m, szerokość 19, a wysokość nawy głównej 17,7 m. Nawa południowa jest węższa i krótsza, gdyż jej rozbudowie stanęły na przeszkodzie pomieszczenia klasztorne.
Pierwotne gotyckie wyposażenie świątyni zniszczył pożar w 1350 r., a następnie gdańszczanie w 1577 r., kiedy napadli na klasztor z zemsty za spojrzenie opata Kaspra Geschkau’a królowi polskiemu. Późniejsze, renesansowe zrabowali Szwedzi w XVII w. Tylko nieliczne dzieła uratowano przed zachłannymi rabusiami szwedzkimi. Istniejące wyposażenie pochodzi głównie z XVII i XVIII w.
Zbiory dzieł sztuki w katedrze zwiedza się począwszy od nawy północnej, gdzie na początku widać grobowiec rodziny Kosów wykonany około 1620 r. przez Willema van den Blocke. Naprzeciw ołtarz Wszystkich Świętych z cennym obrazem Hermana Hana „Koronacja NP. Marii” z około 1625 r. Ołtarz fundacji opata Aleksandra Kosa z 1653 r. Ołtarzy tego typu, marmurowych, barokowych, z XVII w. znajduje się w nawie północnej, poprzecznej i obejściu. Niektóre są datowane i posiadają we fryzie inicjały fundatorów. Naprzeciw większości ołtarzy ustawiono 11 renesansowych ław ze zdobnymi zapleckami, widnieją płyty nagrobne mnichów i innych osób. Nieco dalej na filarze napis gotycki z 2 poł. XIV w.
Kaplica Chrzcielna posiada wyposażenie rokokowe z 1745 r. Drewniana chrzcielnica z XVIII w. W północnej nawie poprzecznej pyszni się bogatą rzeźbą i złoceniami ołtarz św. Trójcy z 1606 r., dawny główny ołtarz kościoła z warsztatu Wolfganga Sporera, fundacji Rafała Kosa. Naprzeciw bogato rzeźbiona renesansowa stalla z 1599 r. przed ołtarzem barokowym z 1635 r. fundacji opata Grabińskiego płyta nagrobna opatów Jana i Aleksandra Grabińskich.
Obejście
Po prawej stronie dolna część ściany pierwszego przęsła romańska, relikt oratorium zapewne z pocz. XIII w., obok tron opacki fundacji opata Mikołaja Zaleskiego z 1730 r. Na ścianach wewnętrznych portrety fundatorów i dobroczyńców klasztoru, dzieło Hermana Hana z 1613/1614 r., przeniesiona po wojnie z prezbiterium; obecnie w Muzeum Diecezjalnym. Nadto na ścianach szczątki malowideł ściennych odkryte w czasie badań. Po stronie południowo – wschodniej portal marmurowy z 1 poł. XVIII w., w przejściu z ambitu do Pałacu Opackiego. Kaplica św. Krzyża z XIV w. rokokowym wystrojem. Pod kaplicą krypta z trumnami opata Adama Trebnica (zm. 1630) oraz trzech biskupów diecezji gdańskiej. Dalej grobowiec książąt pomorskich z 1615 r., przeniesiony tu w 1910 r. z prezbiterium. Na ścianie renesansowa tablica z XVI w. ukazująca wprowadzenie cystersów przez księcia Sambora do świątyni. Obok renesansowe epitafium Reinholda Heidensteina z jego żony Erdmundy z Konarskich, pędzla Hermana z około 1620 r. Przy końcu obejścia nagrobek J. Hülsena dłuta Jana H. Meissnera z 1760 r. Obok dwa romańskie przejścia, odkryte w 1982 r. W tej części obejścia znajdują się dwa baldachimy z bogatym reliefowym haftem, większy datowany, z 1716 r., ze starym haftem na nowszym materiale, drugi z haftem XVII – wiecznym.
Południowa część transeptu
Marmurowa lawatorium z 1635 r., powyżej gotycki łęk kaplicy z 1 poł. XIII w. Marmurowy portal do zakrystii z 1632 r. portal z 1636 r. w wejściu na schody do dawnej sypialni zakonników. Tarcza zegara nad ołtarzem z około 1600 r. małe organy zbudowane w 1763 r. przez Jana Wulfa, połączone z dużymi organami.
Prezbiterium
Na narożu renesansowe epitafia, wyżej Kaspra Geschkaua, opata do 1584 r., poniżej opata Dawida Konarskiego (1589 – 1616), portret pędzla Hermana Hana. Na drugim narożu ambona z 2 poł. XVIII w. Na ścianach renesansowe malowidła ścienne z 1583 – 1587 r. z wyobrażeniami książąt pomorskich i królów polskich. Poniżej obok okazałe stalle, dzieło zakonników z 1604 r. Zamyka prezbiterium od wschodu monumentalna barokowa nastawa ołtarza głównego, fundacji opata Michała Antoniego Hackiego z 1688 r. Obraz Andrzeja Stecha.
Nawa główna
Pająk mosiężny z 1769 r. 23 obrazy z XVII w. na ścianach. Chór muzyczny i wielkie organy, fundacja opata Jacka Rybińskiego; braciszek Michał (Jan Wulf z Ornety) zbudował je w latach 1763 – 1788. Wspaniały prospekt wyrzeźbili z drzewa lipowego mnisi Gross i Alanus z zespołem liczącym około 20 snycerzy. Instrument był później modernizowany, ostatni raz w 1966 – 1977r., kiedy zainstalowano w przejściu z nawy głównej do północnej pozytyw liczący 725 piszczałek. Ogółem organy liczą 7876 piszczałek. Co roku w sezonie letnim odbywa się w katedrze Międzynarodowy Festiwal Muzyki Organowej.
Nawa południowa
Dwoje drzwi w przejściach z nawy do krużganków b. klasztoru, z zamkiem i okuciami z XVII w., na wschodnich data 1661. Późnorenesansowa rzeźba Chrystusa na krzyżu. Do ściany przymocowano wyjęte z posadzki płyty nagrobne opatów, protektorów klasztoru i tablicę epitafijną pierwszego biskupa gdańskiego Edwarda O’Rourke (1926 – 1938).
Klasztor
Czworobok krużganków z XIV w. W ścianie północnej dwa wielkie portale barokowe z 1660 r. Obok wschodniego marmurowa tablica upamiętniająca zawarcie w klasztorze 3 maja 1660 r. pokoju między Polską a Szwecją. Kilkanaście obrazów na ścianach z 2 poł. XVIII w. z przedstawieniami o treści biblijnej. Na ścianie północnej „Ukrzyżowanie” – malowidło ścienne z 1593 r. pędzla Wolfganga Sporera. We wschodnim skrzydle zwraca uwagę drewniany barokowy portal w wejściu do kapitularza, dalej gotycki w przejściu do ogrodu. W skrzydle południowym renesansowy portal z XVII w. w wejściu do wielkiego refektarza, czyli dawnej jadalni zakonników. W refektarzu sklepienia i kolumny z 1594 r., boazeria i ambona lektora z końca XVI w. nad boazerią fryz portretowy z podobiznami większości opatów oliwskich. Wyżej sceny z życia św. Bernarda. Na wspornikach herby, m. in po stronie wschodniej godło Polski. Środkowa kolumna i fragment sklepienia z 1868 r. Stara posadzka ceramiczna. W Sali znajduje się ekspozycja MUZEUM DIECEZJALNEGO. Naprzeciw refektarza żelazna krata z około 1600 r. zamyka wejście do dawnej umywalni zakonników. W miejscu mosiężnego drzewa, z którego spływała woda ustawiono ostatnio kamienną rzeźbę Chrystusa Frasobliwego. Obecnie jest to kaplica upamiętniająca polskich kapłanów pomordowanych podczas wojny przez Niemców.
W ścianie zachodniej wejście do kolejnej Sali muzealnej; jest to dawny mały refektarz, miejsce obrad polskiej delegacji do rokowań ze Szwedami w 1660 r., nazywany Salą Pokoju. Nad wejściem płaskorzeźba z XVII w. przedstawiająca rzekomo Karola Gustawa. Zachowany renesansowy stół, na którym miano podpisać dokumenty zawarcia pokoju. Malowidło ścienne przedstawia obozy polski i szwedzki. Ekspozycje muzealne ukazują dzieła rzeźby, malarstwa i rzemiosła artystycznego z XIV – XIX w., nadto liczne pamiątki, medale z okresu powojennego. (Muzeum prezentuje dzieła sztuki sakralnej z terenu diecezji gdańskiej erygowanej bullą papieską 30 XII 1925 r. W jej skład weszło 18 parafii z diecezji chełmińskiej i 17 parafii z diecezji warmińskiej. Od 1922 r. był to okrąg administracyjny zarządzany przez administratora apostolskiego, ks. biskupa Edwarda O’Rourke, późniejszego biskupa ordynariusza). Dalej w krużganku drewniany barokowy portal do piwnicy i gotycki o bogatym profilowaniu do dawnej furty klasztornej.
Pałac Opacki
Obok katedry wznosi się stara i nowa siedziba opatów oliwskich. We wcześniejszej, wzniesionej w XV w. na miejscu – jak chce miejscowa tradycja – zameczku myśliwskiego książąt pomorskich mieści się dziś INSTYTUT BUDOWNICTWA WODNEGO PAN. W późniejszej, z lat 1754 – 1756 urządzona jest stała wystawa kaszubska sztuki ludowej, a także zabytków z Kociewia i Żuław. Nadto prezentowane są ekspozycje malarstwa, odbywają się koncerty muzyki kameralnej.
Kościół św. Jakuba
Na pagórku, w pobliżu katedry widać niewielki gotycko – barokowy kościółek z około 1300 r. odbudowano go po pożarze w 1608 r. i nadano wówczas obecny kształt. Jego rokokowe wyposażenie pochodzi z 2 poł. XVIII w. W pomieszczeniu pod wieżą zwraca uwagę pełne ekspresji „Ukrzyżowanie”, współcześnie tworzącego rzeźbiarza.
Park poopacki
Od 1955 r. im. Adama Mickiewicza, zajmuje około 13 ha. Powstał w średniowieczu, najpierw jako ogród użytkowy klasztoru, stopniowo rozwinął się jako ozdobny, stanowiący oprawę zabudowań opactwa. Jego obecny kształt nadano mu około poł. XVIII w. na zlecenie opata Jacka Rybińskiego. Twórcą części południowej, francuskiej był w XVIII w. Kazimierza Dębińskiego z Kocka, północnej angielskiej z 2 poł. XIX w. – ogrodnik Slatzmann. W pocz. XX w. założono alpinarium, a w 1954 r. ogród botaniczny. Przytyka on do oranżerii z XVIII w. dziś cieplarni i palmiarni, rozbudowanej po wojnie.
Ogród zoologiczny
Ulicą biegnącą wzdłuż parku i następnie przez dawny rynek, obecnie ul. I Armii Polskiej, a następnie Spacerową i Karwieńską dojeżdża się najpiękniej położonego w kraju ZOO. Usytuowane jest w malowniczej dolinie nad Potokiem Rynarzewskim, pośród zalesionych wzniesień. Założony w 1954 r. ogród zajmuje dziś około 100 ha, posiada blisko 600 okazów zwierząt wywodzących się z różnych kontynentów i różnych klimatycznie rejonów przyrodniczych.
Góra Pachołek
Wzniesienie to, piętrzące się na zabudowaniami b. opactwa 101 m n. p. m., było zapewne za czasów pogańskich miejscem obrzędowym ludności najbliższej okolicy. Czas powstania starej niewątpliwie nazwy Pachołek nie jest znany. Wzgórze jest znakomitym punktem widokowym. W XIX w. ustawiono na nim wieżę widokową, którą wysadzili w 1945 r. umykający z Gdańska hitlerowcy. Nowa, wysokości 20 m, z obszerną platformą stanęła w 1975 r. Widok z niej zaliczany jest do najpiękniejszych na Pomorzu Gdańskim. Na sąsiednim szczycie, nazywanym po wojnie Górą Kościuszki ustawiono na granitowym postumencie popiersie Zygmunta III Wazy. Spogląda on stąd na wody Zatoki Gdańskiej, na której podczas jego panowania nieliczna flota polska rozgromiła 28 XI 1627 r. o wiele silniejszą armadą szwedzką. Zatopiony wówczas okręt admiralski „Solen” odnaleziono przed kilku laty, a wydobyte przedmioty, m. in kilkanaście dział spiżowych, znajdują się w zbiorach Centralnego Muzeum Morskiego w Gdańsku.
Zapraszam do kolejnego artykułu o Sopot piesze wycieczki